mrt 12 2008
Niet vergeten, geen boeken kopen vandaag!
Ik heb soms wel eens geen idee. Want geen idee is wel iets wat je kunt hebben. In gebiedende wijs vind ik het daarentegen vreemd om ‘geen’ te gebruiken. ‘Let op: zorg dat je geen idee hebt’. Dat schuilt mogelijk ook in de inhoudelijke uitdaging van die opdracht. Probeer jezelf op enig moment maar eens te betrappen op het niet hebben van ideeën. Dat terzijde.
Â
‘Geen’ gebruik je als het aan mij is, uitsluitend om zelfstandig naamwoorden te ontkennen. Dus geen benul hebben mag, omdat benul dan zelfstandig is. ‘Niet’ is het woord om werkwoorden mee te ontkennen.
Â
‘Ik heb geen benul’ is juist; je ontkent niet ‘het hebben van benul’. Je bevestigt het ‘niet hebben’. De ‘geen’ slaat in dit geval duidelijk op benul.
Â
Het is niet eerlijk
Tot zover nog te volgen? Welnu. In de constructie ‘Van Basten gaf zijn team de opdracht geen tegendoelpunten te incasseren’, slaat de geen wat mij betreft sterk op het incasseren. Daar wringt toch een schoen. Of niet? ‘Niet’ in relatie tot incasseren, zou meer op zijn plaats zijn. Als ik de baas van het taaluniversum was tenminste. Simpelweg omdat het gek is iets te incasseren, wat er niet is.
Â
Maar ja, ‘niet incasseren hoor, die tegendoelpunten’, is ook weer zowat. Die vlieger gaat dus niet beter op dan ‘incasseer geen doelpunten.’ Eerlijkheid gebiedt me dan ook te zeggen dat ik me ook wel eens bezondig aan het gebruik van geen in relatie tot niet handelen. Tegen mijn zus, zeg ik bijvoorbeeld regelmatig, ‘geen kleren kopen he’, als ze gaat winkelen. ‘En vooral geen blauwe.’ Niet doen.
Â
Toch… je kunt volgens mij niet ‘iets kopen’ wat ‘niets’ is, ondanks dat je wel degelijk ‘iets’ niet kunt kopen. Het klinkt zo normaal ‘ik kocht vandaag witbrood, geen bruin brood’. Je bevestigt het ‘niet kopen van bruin’. Hmm… helaas kan ik desondanks niet zeggen dat ik er geen probleem mee heb. ‘Ik kocht vandaag appels, peren en geen kleren.’ Hoe ziet dat er bijvoorbeeld uit op een kassabon? Drie stuks geen kleren à geen geld, maakt subtotaal van drie keer niets?
Â
Maar hoe zit het dan met ‘niet’ in een substantivische naamwoordelijke constituent?
Voor de Taalprof gaat geen benul, noch idee, niet op. De verlossende woorden luiden:
Â
Tim, je schijnt te veronderstellen dat de ontkenning altijd beperkt is tot de woordgroep waar hij in staat. Maar dat is niet zo. Een zin als ‘ik geloof niet dat het regent’ kan best betekenen dat je inderdaad niet gelooft dat het wel regent, maar net zo goed dat jij wel gelooft dat het niet regent. De ontkenning ‘niet’ heeft een zogeheten “scope,” een bereik, dat zich uit kan strekken over een groter gedeelte van de zin.
Â
In jouw voorbeeld: ‘incasseer geen tegendoelpunten’ zit de ontkenning verborgen in het woordje ‘geen’, maar het bereik is groter. De betekenis van die zin zou je moeten omschrijven met iets als ‘wat je niet moet doen is tegendoelpunten incasseren’. Dat is iets anders dan de betekenis ‘incasseer nul tegendoelpunten’.
Â
Het woordje ‘geen’ is dus niet zomaar synoniem met ‘nul’. Het is soms ook de versmelting van een bredere ontkenning met een onbepaalde woordgroep. Dat kun je goed zien in combinaties als ‘piano spelen,’ die het karakter van één werkwoord hebben en soms zelfs aan elkaar geschreven worden. Als je die gaat ontkennen, verdwijnt de ontkenning ook bij voorkeur in het woord. Je kunt wel zeggen ‘ik heb de hele middag nog niet pianogespeeld’, maar liever zul je zeggen ‘ik heb de hele middag nog geen piano gespeeld’.Â
Â
Dit soort scopeverschijnselen zie je niet alleen bij ontkenning, maar ook bij andere bijwoordelijke bepalingen.
UPDATE: Per mail kreeg ik onderstaande reactie van een goede vriendin bij de Taaladviesdienst van Onze Taal:
De grammatica’s besteden veel pagina’s aan het onderwerp ontkenning (‘negatie’). In het kort enkele algemene tendensen.
‘Niet’ wordt gebruikt om:
– de persoonsvorm te ontkennen: ‘Dat werkt niet.’
– een bijvoeglijk naamwoord te ontkennen: ‘Die schoenen zijn niet mooi.’
– een bijwoord te ontkennen: ‘Je kamer oogt niet netjes.’
– een onbepaald hoofdtelwoord te ontkennen: ‘Ik heb niet veel tijd.’
‘Geen’ wordt meestal gebruikt om een zelfstandig naamwoord te ontkennen dat in het algemeen (generaliserend) wordt gebruikt: ‘Ik heb geen boeken gekocht’ (in de zin zonder ontkenning zou geen lidwoord staan: ‘Ik heb boeken gekocht’); ‘Zij heeft geen auto’ (in de zin zonder ontkenning zou het onbepaalde lidwoord ‘een’ staan: ‘Zij heeft een auto’).
‘Geen’ kan ook zelfstandig gebruikt worden na ‘er’:
-‘Heeft zij een auto?’
-‘Nee, zij heeft er geen.’
Dan de zin ‘Van Basten voert de druk op om geen doelpunten te incasseren.’
Hoe je deze zin ook leest (‘Van Basten voert de druk op omdat hij geen doelpunten wil incasseren’; ‘Van Basten voert de druk op bij zijn verdedigers om geen doelpunten te incasseren’): alleen ‘geen’ is mogelijk.
Er wordt in de grammaticaboeken geen verklaring gegeven voor het feit dat ‘geen’ hier juist is. In ‘Zij heeft geen auto’ en ‘geen doelpunten incasseren’ gaat het in wezen nog steeds om het niet hébben van een auto en het niet incasséren van doelpunten. Toch is ‘niet’ hier niet juist.
Als ik nog even mag reageren op het advies van de taaladviesdienst van Onze Taal: het feit dat ‘niet’ onjuist is in de zin ‘zij heeft geen auto’ lijkt in elk geval te maken te hebben dat ‘niet’ niet vlak vóór een onbepaalde, onbeklemtoonde zelfstandignaamwoordgroep kan staan. Want je kunt inderdaad niet zeggen ‘zij heeft niet een auto’, maar andere varianten, met een andere volgorde, kunnen weer wél:
– een auto heeft ze niet
– wat ze niet heeft is een auto
– ze heeft niet altijd een auto gehad
– ze heeft niet alleen een auto om naar haar werk te gaan
– (ja ze heeft wel veel auto’s) maar zij heeft ook een auto nÃet
Met andere woorden, alleen als ‘niet’ vlak vóór ‘een auto’ staat, krijg je ‘geen’. En zelfs dat kan, als ‘een auto’ contrastklemtoon heeft:
– Nee, zij heeft niet een AUTO, zij heeft een SCOOTER